Van experiment tot bibliotheek. Het landschap van het kunstenaarsboek in Vlaanderen

Sinds de uitvinding van de boekdrukkunst hebben kunstenaars zelf boeken en publicaties gemaakt die als kunstwerken worden gepresenteerd en verzameld, de zogenaamde kunstenaarspublicaties. Bovendien herontdekken tal van kunstenaars in deze tijden van digitalisering het boek steeds meer als artistiek medium, vaak geïnspireerd door de bloei van samenwerkingen tussen kunstenaars en schrijvers in het interbellum en de neoavant-garde in de jaren zestig en zeventig van vorige eeuw. Het gevolg is een ongemeen diverse en levendige zone in het kunstenveld. Een kleine rondleiding.

Kunstenaarspublicaties zijn kunstwerken in de vorm van een boek of een magazine, of publicaties met door een kunstenaar samengestelde documentatie over kunstwerken. Vaak verschijnen ze in een beperkte oplage – vijftig tot duizend, uitzonderlijk meer. Soms worden ze handmatig gemaakt en gedrukt op enkele exemplaren die worden genummerd, zowel boeken als multipels. Ze worden uitgegeven in eigen beheer, door een gespecialiseerde uitgever die voeling heeft met het product en het publiek of door een kunstinstelling of kunstgalerie die het kunstenaarsboek (co)produceert. Een kunstenaarsboek verschilt zeer duidelijk van een tentoonstellingscatalogus, een monografie, een kunstboek of een kunsttijdschrift omdat het een autonome creatie van een kunstenaar betreft.

Sommige kunstenaars houden de productie en distributie om die reden graag in eigen handen, een praktijk die ook wel ‘selfpublishing’ wordt genoemd. Als het maken van kunstenaarspublicaties tot de kern van hun praktijk behoort, zetten ze bovendien vaak een eigen label op, niet zelden samen met andere kunstenaars en met uitbreiding naar andere kunsten (zoals muziek en poëzie).

Voorbeelden in België zijn o.a. Dennis Tyfus (Ultra Eczema), Vaast Colson (Clean Press), Jan Matthé (Für Dich Verlag), Nico Dockx (Curious), Denicolai & Provoost, Tomas Lootens & Valentijn Goethals (We became aware, Smoke & Dust), Maud Vande Veire (From Me To You), Gerard Herman (Groepsdruk), Esther Eggermont & Serena Emiliani, Egon Van Herreweghe & Jasper Rigole (Editions Menard), Frederik Van Simaey (Pony Press), Peter Lemmens en Mark Luyten (MacGuffin Books Inc.), Katrien Daemers en Nikolaas Demoen (Posture Editions), Joris Kritis.

Heel vaak is een kunstenaarsboek het resultaat van een samenwerking met een grafisch ontwerper. De academische opleidingen grafisch ontwerp vormen om die reden een bron van dynamiek. Ze bieden niet alleen een kans tot experiment en onderzoek rond kunstenaarsboeken. Kunsthogescholen die sterk inzetten op de interactie tussen grafisch ontwerp en vrije kunstpraktijk ontpoppen zich bovendien tot een ideale ontmoetingsplaats voor ontwerpers en kunstenaars. Ze doen verslag van artistiek onderzoek en organiseren publieke events om het eigen onderzoek en experiment te omkaderen (o.a. Track Report van KASK AP Hogeschool Antwerpen, Grafische vormgeving KASK School of Arts Gent).

Soms ontwikkelen ze zich zelfs tot een reflectie- en publicatieplatform dat bruggen slaat naar andere disciplines en de ruimere kunstwereld, zoals de Grafische Cel van Sint-Lucas Beeldende Kunst Gent (LUCA School of Arts). Ook de werkplaatsen zijn in die zin belangrijk voor onderzoek en ontwikkeling. Het Frans Masereel Centrum vormt met zijn grafische ateliers bijvoorbeeld een ideale plek voor experiment met drukvormen in het algemeen en kunstenaarsboeken in het bijzonder. Het biedt productiekansen aan kunstenaars en ontwerpers en produceert jaarlijks enkele kunstenaarsboeken. Ook in het buitenland ontwikkelen werkplaatsen zich tot belangrijke centra van onderzoek, productie en presentatie (o.a. Extrapool in Nijmegen, de Werkplaats Typografie in Arnhem of Jan Van Eyck Academie in Maastricht).

Mede onder impuls van werkplaatsen en opleidingen, naast een DIY-praktijk bij vele kunstenaars, is de productie van boeken door kunstenaars of waar kunstenaars aan meewerken nog nooit zo bloeiend geweest als in deze tijden van digitale media. Kunstenaars en ontwerpers waren nooit zo inventief met papier, printtechnieken, typografie en kleur. Ze exploreren de kwaliteiten van het boek als object, formaat en opeenvolging van pagina’s. Het zijn bij uitstek singuliere creaties die fel afsteken tegen de mainstreammassaproductie die zich hoe langer hoe meer verplaatst naar het digitale domein.

Namen van initiatieven als ‘offprint’, ‘art paper’, ‘pa/per view’, ‘printed matter’ zijn tekenend voor de geest waarin deze weliswaar kleinschalige maar zelfgeïnitieerde productie tot stand komt. In deze tijd van teruglopende middelen voor musea en schaalvergroting van het uitgevers- en boekhandelbedrijf, waar steeds minder plaats is voor bijzondere en kleinschalige producties en waarin musea noodgedwongen hun bookshops sluiten of afbouwen, worden nieuwe ontmoetingsplekken rond kunstenaarsboeken opgericht door gepassioneerde uitgevers en kunstliefhebbers. Belangrijkste plekken zijn de WIELS-Bookshop, Hors Format, Librairie Candide, Maelström en Tipi in Brussel, RIOT in Gent en Tique en Demian in Antwerpen. Het aanbod in die winkels is zeer verschillend en gaat van kunstenaarsboeken en beeldverhalen over print tot vinylplaten en cd’s. Er ontstaan ook conceptstores met een ruimer aanbod van kleinschalige creaties in design, mode, print en muziek zoals Atelier Solar in Antwerpen.

Daarnaast zijn er ook grotere kunstboekhandels die aandacht blijven schenken aan kunstenaarsboeken en -publicaties, zoals de Copyright-shops in Antwerpen en Gent. Vaak zetten kunstenaars en curatoren ook zelf magazines en onlineplatforms op om de publicaties te verspreiden en/of te verkopen. Zowel kunstenaarsboeken, posters, vinylplaten, cd’s als print op het gebied van beeldende kunst, tekst en poëzie, muziek, architectuur en ontwerp vinden een plek op deze fora.

Voorbeelden zijn platforms als Topy Copy, Pigeon Paper, Tijdsbeeld & Pièce Montée, ERGO Pers, Risiko Press, Komplot, Accatone, Subbacultcha, Super-Structure, Indekeuken, Keymouse, Editions Premier, La Houle, Sleeperhold Publications, Autobahn, … Ze hebben een eigen redactionele of curatoriële lijn. Zo profileert Accatone-magazine zich als een ruimte voor architectuurdocumenten. Topy Copy is dan weer een ‘openlab-research-center’ voor print, zines, papier, fotokopie, inkt en kunst, maar ook een label en een organisator van lezingen en tentoonstellingen.

Sommige van deze ‘artist-run’ initiatieven zijn expliciet tijdelijk. Zo kondigt het publicatieplatform Sleeperhold aan dat het stopt bij de tiende uitgave. De vijf publicaties die al het licht zagen, zijn bovendien zeer divers: een fotobook, een set posters en kaarten, kortverhalen en tien vinylplaten. Kunstboekbeurzen rond deze microproducties zijn dan ook welkom om initiatieven samen te brengen en bekend te maken. ‘Artists’ Print’, een beurs voor kleine uitgevers, zelfgepubliceerde kunstenaarsboeken en multipels is een goed voorbeeld. Ze wordt jaarlijks in Brussel georganiseerd door Komplot, een curatorieel collectief van wisselende samenstelling dat een platform biedt voor artistiek experiment.

In het verlengde van al deze artistiek aangedreven activiteiten, zowel door individuele kunstenaars als door collectieven, bestaat inderdaad een rist kleine en middelgrote uitgevers die zich toespitsen op het kunstenaarsboek zoals ARP2, Art Paper Editions, BARTLEBY & CO., Druksel, Gevaert Editions, Girls Like Us magazine, MER. Paper Kunsthalle, MOREpublishers, Theophile’s papers, Tique Art Paper, Triangle Books en Subbacultcha enz. (zie ook who’s who). Dat wil zeggen: naast de uitgevers die alleen occasioneel kunstenaarsboeken publiceren, bovenop kunstboeken (bv. Ludion, VdH Books, Lannoo, Borgerhoff & Lamberigts, Mercatorfonds, Kannibaal, Graphic Matter) of in de lijn van literairdere activiteiten (bv. uitgeverij het balanseer, Oogst magazine).

De gespecialiseerde uitgevers begeleiden vakkundig de productie van een kunstenaarsboek op het gebied van tekst, beeld, ontwerp en druk en op het gebied van landelijke en internationale verspreiding via digitale kanalen, boekpresentaties, gespecialiseerde beurzen en dito bookshops. Het aantal uitgaven varieert van vier tot vijftien per jaar naargelang de schaal van de uitgever. Ze concentreren zich, zoals gezegd, alleen op kunstenaarsboeken en kunstenaarsmagazines en werken met een sterke redactionele lijn. ARP2 éditions geeft bijvoorbeeld alleen boeken uit over fotografie. Het tijdschrift in boekvorm Gagarin spitst zich dan weer alleen toe op geschreven bijdragen van kunstenaars van over de hele wereld die nooit eerder werden gepubliceerd. MOREpublishers geeft kunstenaarsboeken uit, maar organiseert daarnaast ook tentoonstellingen en experimenteert met posters en advertenties.

Voor de distributie in binnen- en buitenland en voor de onlineverkoop zorgen deze niche-uitgevers meestal zelf, al dan niet in samenwerking met een internationaal distributeur zoals Exhibitions International, IDEA Books of Motto Distribution. Vlaamse kunstenaars werken daarnaast uiteraard ook samen met belangrijke uitgevers van kunstenaarsboeken in Nederland, Duitsland, Zwitserland, het Verenigd Koninkrijk of de Verenigde Staten, zoals onder andere Roma Publications, Valiz of Sternberg Press. De meeste uitgevers nemen dan ook deel aan internationale kunstboekbeurzen waar ze hun boeken verkopen en waar ze naast verzamelaars ook collega’s en professionals ontmoeten (verdelers, boekhandelaren, curatoren).

Elke belangrijke kunststad wereldwijd heeft een kunstboekbeurs, van Toronto tot Shangai, vaak in kunstinstellingen of academies, soms in offspaces die deel uitmaken van een undergroundscene. De belangrijkste internationale beurzen zijn de New York Art Book Fair Printed Matter, Miss Read en Friends With Books in Berlijn, Offprint Parijs en Londen en enkele beurzen die zich specifiek toeleggen op multipels, zoals Multiple Art Days in Maison Rouge. In Vlaanderen zijn de WIELS Art Book Fair, de Ghent Art Book Fair (in 019, onder de hoede van Smoke & Dust) en de Antwerp Academy Art Book Fair de belangrijkste (inter)nationale spelers. Aangezien kunstenaarsboeken door de kleine oplage vaak collector’s items zijn, is een bloeiende tweedehandsmarkt ontstaan, met ook kunstboekbeurzen die zowel nieuwe als tweedehands boeken te koop aanbieden (o.a. de Antwerp Academy Art Book Fair).

Eigen initiatief is niet de enige manier waarop kunstenaarsboeken worden geproduceerd en publiek gemaakt. Ook Vlaamse musea en centra voor beeldende kunst schenken bijna allemaal aandacht aan kunstenaarsboeken, meestal in de vorm van boekpresentaties. Sommigen geven ook zelf kunstenaarsboeken en/of multipels uit in eigen beheer. Meestal gaan deze instellingen hiervoor een samenwerking aan met een uitgever (zoals MER. Paper Kunsthalle). Daarnaast investeren ook kunstgaleries geregeld in boeken van de kunstenaars die ze vertegenwoordigen. Ze zoeken daarvoor samenwerking en coproductie met publieke instellingen (o.a. via het Kunstendecreet) en ze promoten de boeken van hun kunstenaars op kunstbeurzen.

Dat brengt ons bij de laatste schakel: de koper en/of verzamelaar. Private verzamelaars kopen kunstenaarsboeken omdat die deel uitmaken van het oeuvre van een kunstenaar. Dat leidt soms tot semipublieke collecties, opengesteld voor professionals en onderzoekers, zoals de Collection for Research of Artists’ Publications (CRAP!) van kunsthistoricus Johan Pas. Private stichtingen als Herbert Foundation (Gent) zetten hun archief van kunstenaarspublicaties in voor tentoonstellingen en onderzoek. Kunstenaarspublicaties worden tot slot van oudsher ook verworven, aangekocht en bewaard door musea en erfgoedbibliotheken zoals het KMSKB en de Koninklijke Bibliotheek. Voor de moderne en hedendaagse productie heeft Mu.ZEE Vlaamse kunstenaarsboeken verworven. Een inventaris van de kunstenaarspublicaties in publieke en private collecties in België zou het onderzoek naar dit artistiek vitale medium ongetwijfeld verder stimuleren en ontwikkelen.