Kunst van het Zorgen, de Zorg voor Kunst

Therapeutische architectuur

Wat Petra meteen opvalt als ze aankomt in 3 bis f zijn de gelijkenissen die het gebouw vertoont met de architectuur van het Museum en het Psychiatrisch Centrum Dr. Guislain in Gent. Volgens Guislain en zijn tijdgenoten dient dit soort architectuur ‘de morele behandeling’.

Voor Van Dyck sluit de architectuur van deze 19de eeuwse gebouwen aan bij de ‘humanistische heropvoedingsprincipes’ uit die tijd. Patiënten worden geherbergd en verzorgd in lichtrijke paviljoenen met mooi aangelegde gesloten binnentuinen, maar tegelijk worden ze op die manier af- en opgesloten aan de rand van de stad, in een omheind gesticht waar een heropvoedingsprogramma gehanteerd wordt onder de vorm van therapie.

De U-vorm van het gebouw had als doel om de patiënten met de meest ernstige problematiek achteraan in de ‘ronding van de U’ te isoleren, ver weg van de buitenwereld. Naarmate ze ‘gesocialiseerd’ werden, kegen ze meer bewegingsruimte en schoven ze meer op naar de ingang, tot ze weer in de gemeenschap ‘vrijkwamen’. 

3 bis f bevindt zich in de vroegere isolatiekamers van het psychiatrisch ziekenhuis. De boogvormige structuren zijn zo opgebouwd dat je met zo weinig mogelijk inspanning en/of personeel zoveel mogelijk toezicht en disciplinering kan uitoefenen op gevangenen of psychiatrische patiënten. De nadruk ligt dus op bewaken, controleren, disciplineren, bestuderen, vergelijken en verbeteren.

Misschien heeft 3 bis f zich net in deze vleugel van het gebouw gevestigd om enerzijds de geslotenheid van de isolatiecellen open te trekken ten aanzien van de woonpaviljoenen en anderzijds van de psychiatrie ten aanzien van de buitenwereld?

Over 3 bis F: hoe kunnen we elkaar verrijken door uitwisselingen van (kwetsbare) ervaringen?

Veertig jaar geleden werd 3 bis f opgezet op initiatief van ziekenhuispersoneel en (beeldende) kunstenaars uit de buurt. 3 bis f daagt telkens twee kunstenaars met een verschillende achtergrond en praktijk uit om gedurende elf maanden in residentie te experimenteren. De residentie bestaat uit een heen-en-weer gaan tussen het solitaire onderzoek in de studio en het collectief delen van het experiment in de sessies met patiënten en in de vorm van een tentoonstelling.

3 bis f zet dus enerzijds experiment en onderzoek centraal en wil anderzijds ruimte bieden voor ontmoetingen, confrontaties en vragen tussen kunstenaars, patiënten, kunstprofessionals, zorgpersoneel, maatschappelijk werkers en het publiek.

Petra vraagt zich af of de ruimte en tijd die door 3 bis f aan een kunstenaar wordt geboden steeds minder te vinden is in de kunstensector en zich eerder naar deze ‘marge’ lijkt te zijn verdrongen. Misschien staat de tijd en ruimte die 3 bis f aan kunstenaars biedt zelfs in contrast met patiënten in ‘residentie’, die in België niet langer dan zes maanden in opname mogen verblijven.

In de praktijk betekent dat voor een patiënt vaak enkel de tijd om ertoe te komen zich opnieuw economisch in te schrijven in het maatschappelijke format. Er is geen tijd of geduld (patience) om fundamenteel te herstellen. Dat heeft vaak een draaideureffect tot gevolg: uit opname en even later er weer in. Op die manier lijkt de illusie van efficiëntie gevoed maar ten koste van ‘continuïtijd’.

“Kunstenaars en mensen met een psychische problematiek delen veel met elkaar qua obstakels die ze ondervinden, hun positie in de gemeenschap, het als verstorend worden ervaren, het leven/werken in residentie …”

Jasmine Lebert, directrice van 3 bis f, vertelt tijdens een workshop dat de kracht van de soutien mutuel tussen kunst en zorg erin ligt dat men elkaars gebied zo goed mogelijk tracht te leren kennen en begrijpen: hoe kunnen we elkaar verrijken door uitwisselingen van (kwetsbare) ervaringen?

Dat spreekt tot Petra’s eigen ervaring met zowel kunstenaars als in haar therapeutische praktijk waarbij de meeste ‘patiënten’ kunstenaars zijn: kunstenaars en mensen met een psychische problematiek delen volgens haar veel met elkaar qua obstakels die ze ondervinden, hun positie in de gemeenschap, het als verstorend worden ervaren, het leven/werken in residentie …

Hadden patiënten en ervaringsdeskundigen meer betrokken moeten worden?

De dag over kunst, zorg en burgerschap bestond o.a. uit verschillende workshops, een rondetafelgesprek, een film en een tentoonstelling. Dit gecondenseerde programma stond voor Petra haaks op het opzet, namelijk tijd en ruimte geven aan kunstenaars in residentie en ontmoetingen creëren met een zo heterogeen mogelijke groep. Door het drukke programma bleef er weinig tijd om contacten te leggen en ervaringen uit te wisselen. Ook over hoe de interactie tussen kunstenaars, burgers en patiënten concreet kan verlopen, bleef het vaak vaag en oppervlakkig.

Hoe hadden patiënten meer betrokken kunnen worden bij de workshops, het rondetafelgesprek, het organiseren van eten en drinken, of bij een rondleiding in de tentoonstelling, de tuin, of andere ateliers?

Voor Petra voelde het als een gemiste kans om tijdens het programma meer te doen met artistiek werk of interventies. Hadden patiënten, burgers, bezoekers, ervaringsdeskundigen met zorg meer betrokken kunnen worden? Had een concrete uitwisseling aan de hand van een artistieke praktijk de verantwoordelijkheid en onderlinge betrokkenheid van de aanwezigen meer kunnen impliceren? Hield de vorm en manier van organiseren niet zowel bezoeker, organisator of patiënt te veel in zijn rol?

3 bis f is waardevol project dat de denkpiste aangaat om mensen, organisaties en praktijken elkaar te laten ontmoeten. Het is een kunst om daarbij alert te blijven voor de spanning tussen vorm en inhoud, en om zorgzame artistieke praktijken iets in beweging te laten zetten. Dit vergt tijd en een aanhoudende kritische blik. Hoewel 3 bis f hier al een lang en boeiend parcours in aflegde en ze de obstakels lijken te begrijpen, slaagden ze er voor Petra slechts deels in om deze manier van denken ook te laten ‘doorwerken’ in de aanpak van dit soort netwerkdag.

Voor Petra lijkt het alsof het ons ook in de Zorg en in de Kunst aan moed ontbreekt om risico’s te nemen om een gang van zaken in vraag te stellen, iets samen met zorg op te nemen. Ze stelt zich de vraag: hoe kunnen we ons nog beter verenigen, elkaar ondersteunen om samen obstakels te trotseren en tot iets nieuws te komen, alert en kritisch te blijven met veel liefde voor het verschil?

Meer lezen?

• Bekijk het programma van deze dag.
• Lees meer over de verschillende initiatieven rond kunst en zorg die tijdens deze dag aan bod kwamen.
• Lees het uitgebreide persoonlijke verslag van Petra Van Dyck