Grenscorrectie: wat doen beleidsmakers, organisaties en medewerkers rond gendergelijkheid?

De preventie en remediëring van grensoverschrijdend gedrag is een gedeelde verantwoordelijkheid van beleidsmakers, opdrachtgevers (zowel organisaties als individuen) en medewerkers van organisaties in de cultuur- en mediasector (zowel georganiseerd als individueel). 

In 2017 ontstond Engagement (o.a. in het kader van D.I.T. (Do It Together)), een kunstenaarsbeweging die seksueel grensoverschrijdend gedrag, seksisme en machtsmisbruik aankaart in de Belgische kunstwereld. In de zomer van 2019, bij het afsluiten van de redactie van de Landschapstekening Kunsten, is gendergelijkheid een van de vier maatschappelijke thema’s waarmee de kunstensector worstelt (p. 121-126). Op dat moment zijn de actieplannen van beleid en sociale partners in de kunstensector op elkaar afgestemd, zodat we kunnen spreken van structurele maatregelen voor zowel preventie als herstel. 

Wat is er al gebeurd?

De minister van cultuur, jeugd en media maakt ein juni 2018 middelen vrij om deze problematiek via een ‘Actieplan grensoverschrijdend gedrag in de cultuur- en audiovisuele sector’ het hoofd te bieden in een periode van drie jaar, dus voorbij de lopende legislatuur. Het document vermeldt een aantal acties in de ideefase, die gaandeweg en in overleg met sectorpartners worden uitgebouwd. Engagement kan vanaf 2019 een professionele jaarwerking op basis van peer support uitbouwen. Sectororganisaties ontwikkelen en herhalen opleidingen op maat en freelancers krijgen financiële steun om ze te volgen. Voor de ondersteuning van kleine organisaties wordt een pool van freelance vertrouwenspersonen gestart. Sector en kunstopleidingen gaan met elkaar in gesprek.

Bestaande initiatieven voor melding en opvolging van klachten met aandacht voor bemiddeling en herstel worden uitgebreid. Hulplijn geweld 1712 wordt versterkt met kennis over de cultuur- en mediasector en een uitgebreidere toegankelijkheid. In april 2019 werden twee halftijdse psychologen toegevoegd aan de Genderkamer met een specifieke ombudsopdracht voor cultuur en media. Al in november organiseren ze een publiek gesprek over hun aanpak van ‘meerzijdige partijdigheid’. Deze vakterm uit de psychologie staat voor een zorgvuldige omgang met de verteller, diens ervaring, het verhaal erover, de rol van andere betrokkenen, elke mogelijke bijdrage tot herstel en het nemen van verantwoordelijkheid.

Alle partners werken mee aan een communicatiecampagne van 1712 #kijknietweg in 2020. Met eigen middelen werken de sectororganisaties instrumenten op maat uit: een flowchart met overzicht waar welke medewerkers terechtkunnen, opleidingen voor medewerkers en leidinggevenden en tools op maat. Op sectorniveau sluiten de sociale partners C.A.O.’s over non-discriminatie af met een nultoleratie.

In 2020 verscheen een nieuwe Bestuurscode Cultuur, het resultaat van een surveyonderzoek, een Vlaams-Nederlandse werkgroep van academici en experten en een sectorbevraging. Dit is een belangrijk instrument: de Genderkamer pleit voor sensitief bestuur en leiderschap als element van goed bestuur. (Genderkamer, 2020) Via de hervorming van het Kunstendecreet (2021) wordt de toepassing ervan, samen met een beleid voor correcte vergoeding en integriteit verplicht voor aanvragers van werkings- en projectsubsidies.

Anders nadenken over macht

We moeten opletten dat het beleid niet beperkt blijft tot de kern- en de kunstinstellingen, want ook in andere gesubsidieerde kunstenorganisaties is er vaak een onevenwicht in de genderbalans. Dat blijkt uit onderzoek van Engagement, dat de publieke ledenlijsten van 203 raden van bestuur van structureel gesubsidieerde kunstenorganisaties uitpluisde. 

Ilse Ghekiere (danseres, kunstwetenschapper en initiatiefnemer van Engagement) werkte daarnaast ook mee aan het rapport Gender Equality: Gender Balance in the Cultural and Creative Sectors in het kader van Voices of Culture – Structured Dialogue between European Commission and the cultural sector. Het document plaatst seksueel geweld in een bredere context van systematische discriminatie, genderstereotypes en gebrek aan vertegenwoordiging, rolmodellen en gelijke toegang voor vrouwen tot de arbeidsmarkt en leidinggevende functies. De auteurs zien structurele verandering als de enige weg naar sociale rechtvaardigheid. 

In een aantal gevallen wordt het pionierswerk rond gendergelijkheid in bestuur en op de werkvloer in kleine en middelgrote groepen gedaan en blijken in de grotere structuren de bestaande processen taai.

Gevoed door de studie van eeuwenoude teksten, formuleert de Engelse classica Mary Beard deze uitdaging als volgt: 

Je kunt vrouwen niet zomaar in een structuur inpassen die al als mannelijk gecodeerd is; je moet de structuur veranderen. Dat betekent dat je anders moet nadenken over macht. Het betekent dat je die moet loskoppelen van maatschappelijk prestige. Het betekent dat je gezamenlijk moet nadenken, over de macht van volgers en niet alleen van leiders. Het betekent bovenal dat je moet nadenken over macht als een attribuut of zelfs een werkwoord (‘machten’), niet als een bezit. Wat ik in gedachten heb is het vermogen effectief te zijn, een verschil in de wereld te maken, en het recht om serieus te worden genomen, net zo goed samen als individueel. Macht in die zin is iets wat veel vrouwen voor hun gevoel niet hebben maar wel willen.

Beard, M. (2018) Vrouwen & macht. Een manifest. Amsterdam p. 92

Veranderproces

Vanaf 2023 moeten 225 kunstorganisaties met een werkingssubsidie hun intenties voor inclusie, fair practices en goed bestuur in praktijk brengen. Sectorpartners ondersteunen professionals met tools en opleidingen. Structurele verandering is een gedeelde verantwoordelijkheid van beleidsmakers, opdrachtgevers (zowel organisaties als individuen) en iedereen die actief is in de cultuur- en mediasector (zowel georganiseerd als individueel). Om dat werk concreet te maken, bespreken we kort elk van de drie stappen.

De kwaliteit van het samenwerken op de werkvloer is de basis. Gendergelijkheid versterkt die kwaliteit. Voor een preventieve en ethische aanpak is bewustmaking over fysiek, psychisch en seksueel grensoverschrijdend gedrag via dialoog en debat onmisbaar. Aandacht voor integriteit is voor álle betrokkenen (bestuur, directie, tijdelijke en vaste medewerkers) een must. Hiervoor is soms een cultuuromslag nodig en dat vraagt een leerproces. (van de Valk, 2003; Van Lindt, 2022) Verbetering van de interne communicatie, zeker over persoonlijke grenzen, blijft de beste weg naar een respectvolle samenwerking. Het gebruikelijke informele karakter van recrutering en werkprocessen kan botsen met het advies om vooraf duidelijke afspraken te maken. Transparantie over de besluitvorming in selectieprocedures blijft een uitdaging. Permanente vorming is voor de ondersteuning van dit proces onontbeerlijk. Vooral leidinggevenden hebben baat bij inzicht hoe macht zich uit en welke impact dit heeft op interpersoonlijke dynamieken, ook in artistieke samenwerkingen.

Preventief werken doet een collectief of kunstenorganisatie best op basis van een risico-analyse. In de sectoren muziek en podiumkunsten biedt het Sociaal Fonds Podiumkunsten hiervoor een collectief instrument aan in het SENSORrapport. (De Meyer, 2022) Hiermee kunnen inspanningen op het vlak van interne communicatie en permanente vorming gericht ontwikkeld worden.

Specifieke situaties kunnen bijvoorbeeld zijn: minderjarigen op de werkvloer, taal- en cultuurverschillen in internationaal samengestelde teams, werken met het eigen lichaam en dat van collega’s, naaktheid in artistiek werk, vage grenzen tussen werk- en privétijd op reis, freelancers in verschillende sociale statuten… In samenwerking met andere domeinen als (jeugd)welzijn, sport en onderwijs worden verschillende instrumenten voor preventie en crisiscommunicatie gedeeld en op maat aangepast.

Tenslotte: sensitief omgaan met meldingen. Heldere procedures voor melding van en gepaste interventie bij ongewenst gedrag (pesten, agressie en conflicten, ongewenst seksueel gedrag) hoopt men nooit te moeten opstarten. Tegelijk zijn ze het sluitstuk van een sensitief herstelgericht beleid en vragen ze dus tijd en aandacht voor ontwerp en actualisering. De manier waarop een oplossing tot stand komt, is even belangrijk als de oplossing zelf.

Met de podcast ‘It takes two to tango’ geeft de Genderkamer aan de hand van een een fictieve casus inzicht in een bijna echte zaak van grensoverschrijdend gedrag tijdens het creatieproces van een musical. Vanuit de bemiddelende rol van de Genderkamer komen de musicalactrice en de regisseur allebei aan het woord over oncomfortabele ervaringen en expliciete situaties.

Over naar de realiteit: in het SENSORrapport melden 6,6% van de respondenten ongewenst seksueel gedrag ervaren te hebben in de eerste helft van 2022. Aangezien er nultolerantie geldt, is dit cijfer te hoog.

Hoe nu verder?

Er is een lange weg afgelegd en het werk is nog niet gedaan. Hoe brengen de ontvangers van werkings- en projectsubsidies de intentieverklaringen vanaf 2023 in praktijk, vinden ze de weg naar de beschikbare tools? De sectorpartners houden het thema op de agenda, maar de financiële ondersteuning van Engagement is gestopt. De beweging heeft zich omgevormd tot een vzw en vrijwilligers zetten de werking verder.

In 2022 kreeg de Universiteit Antwerpen de opdracht om het Actieplan van 2018 te evalueren en het rapport werd in juni 2023 gepubliceerd. De aanbevelingen voor toekomstig beleid zijn gericht op organisaties, deelsectoren in de cultuursector en het cultuurbeleid.

De Vlaamse Regering nam al een aantal beslissingen. Het Vlaams Mensenrechteninstituut (VMRI) ging op 15 maart 2023 van start en de Genderkamer maakt daar nu deel van uit. Meldingen van discriminatie zijn online mogelijk.

In september 2023 ging in samenwerking tussen VMRI en Agentschap Justitie & Handhaving een nieuw Meldpunt grensoverschrijdend gedrag van start. Dit meldpunt neemt alle klachten rond intimidatie, discriminatie, geweld of pesterijen op. Het luistert naar de noden van de melder en werkt aanvullend op wat er al bestaat. Melders kunnen er terecht voor erkenningsgesprekken, kortdurende therapeutische trajecten, juridische advies en ondersteuning, begeleiding en opvolging bij de procedures binnen de eigen sector.

Het Meldpunt is bereikbaar via het gratis nummer 0800 13184 (werkdagen tussen 9 en 17 uur, maandagavond ook van 17 tot 20 uur). Het is op werkdagen bereikbaar via chat (tussen 9 en 17 uur). Een e-mail wordt door meldpunt@vlaanderen.be beantwoord binnen de twee werkdagen.