Artistieke kwaliteiten
Kunstwerken nemen we waar met onze zintuigen. Ze roepen, meteen of achteraf, gedachten of emoties op of combinaties ervan. Waarnemen van en denken over kunst kan steeds vanuit verschillende gezichtspunten gebeuren en dus tot uiteenlopende conclusies leiden.
Wat is kunst?
Een kunsttheorie is een raamwerk dat een geordende uitleg geeft aan de ervaring die kunstwerken oproept. Ze helpt ons begrijpen waarom we een praktijk of werk waarderen of niet. Zo vergroten we het bewustzijn van onszelf en onze omgeving. Het is ook een reflectie op cultuur. Waarde toekennen is het gevolg van een keuze. In een gesprek over een kunstwerk of -ervaring ontkomen we nooit helemaal aan waardeoordelen. Meningsverschillen vinden soms een verklaring in de gehanteerde kunsttheorieën. Ideeën over de creatie en uitwisseling van betekenis via de kunsten ontstaan in alle tijden en overal. Elke kunsttheorie vertoont zwakheden of beperkingen. Soms hebben ze een normatief karakter en sluiten ze bepaalde kunstwerken of -ervaringen uit. Kunstopvattingen kunnen diametraal tegenovergesteld zijn en het gesprek over waarde en betekenis in een strijd veranderen.
Binnen de kunsten bestaan er verschillende disciplines en genres. Kunstenaars gebruiken uiteenlopende technieken, materialen en vormen. Dat leidt tot een grote diversiteit en op basis daarvan hebben er zich verschillende kunstopvattingen gevormd. Het begrip autonomie verwijst in de kunsten naar het idee dat een kunstwerk een afgerond geheel is, slechts naar zichzelf verwijst en een doel op zich is. Volgens Stefan Hertmans is de communicatie van, door, in en over kunst geen gestructureerde discipline. Invalshoeken uit de kunstfilosofie, kunstwetenschappen, antropologie, cultuursociologie en -educatie kunnen elkaar bevestigen of tegenspreken. Een overzicht (*).
Kunst als schoonheid
Deze kunstbeschouwing lokt discussies uit over genot en smaak: tussen kunstenaars en publiek, tussen generaties, tussen kenners en liefhebbers… om te besluiten de gustibus et coloribus non disputandum est? Volgens Kant bestaat schoonheid binnen onze subjectieve waarneming. Tegelijk verwachten we dat anderen dit oordeel delen.
Waarom vindt men iets mooi? Dat is vaak een ondefinieerbaar gevoel. Gert Keunen stelde in zijn interviews met muziekprofessionals vast dat ze moeite hadden om daarvoor een uitleg te geven. Ze waren zich er niet van bewust dat hun voorkeuren beïnvloed werden door hun sociale en culturele achtergrond.
Kunst als imitatie
Mimesis: nabootsing van de natuur of het menselijk bestaan, spelen met herkenbaarheid of de samenleving weerspiegelen. Stefan Hertmans merkt op dat elk menselijk handelen en spreken in feite mimetisch is – we ‘hebben alles van anderen’. Fotografie en film stelden deze kunstopvatting een tijd in vraag. Technologie heeft de mogelijkheden voor waarneming vergroot en de kritische perceptie gestimuleerd. Dat kan leiden tot het zoeken van nieuwe vormen.
Kunst als uitdrukking van:
– het artistiek talent van de kunstenaar,
– bewuste of onbewuste ideeën of gevoelens, die toeschouwers kunnen delen, of niet,
– status, macht of rijkdom van een opdrachtgever, organisatie of verzamelaar,
– gemeenschap: kunst als gedeelde taal om complexe informatie te communiceren (vb. via beeldspraak) of het leven van een groep te tonen (John Dewey).
Bepaalde expressietheorieën leggen de klemtoon op de relatie tussen de kunstenaar en het kunstwerk. Andere leggen de klemtoon op de publiekszijde: welke rol speelt het gezichtspunt van de beschouwer in de esthetische waardering van een werk? Zowel de intentie van de kunstenaar als de persoonlijkheid van de beschouwer kan tot verschillende interpretaties van een kunstwerk leiden. Telkens hetzelfde werk op een andere manier begrepen wordt, krijgen we inzicht in de complexiteit van interpretatie.
Kunst als ritueel
Gewone voorwerpen of handelingen krijgen een symbolische betekenis binnen een door mensen gedeeld sociaal systeem. Dit zou normatief kunnen zijn. Jacques Rancière stelt dat er een ruimte is tussen waarneming en betekenis. Die biedt nieuwe mogelijkheden voor gemeenschappelijk zien, denken, handelen. In die ruimte kunnen nieuwe groepen zichzelf zichtbaar of hoorbaar maken.
Kunst als magie
Het ervaren van harmonie door het maken of beleven van een kunstwerk. De spirituele waarde van kunst die ons in aanraking brengt met een ‘hogere werkelijkheid’. Alle verschillende vormen van kunst, hoe uiteenlopend ook, komen voort uit een gedeelde vraag naar de zin van het bestaan. Volgens Barend van Heusden helpt kunst ons greep te krijgen op het leven.
Kunst als kennis
Zintuiglijke ervaringen in interactie met de werelden om ons heen zijn een bron van kennis. De betekenis die opgeroepen wordt door muziek, poëzie of dans komt niet tot stand volgens een rigide model of schema. John Dewey schreef dat kunst een taal is die men zich eigen moet maken via directe ontmoeting en innerlijke ervaring. Kunst vergroot ons begrip van wat is en dat geeft bezieling aan mensen.
Kunst als kritiek
Stereotypen, gebruiken of grenzen in vraag stellen (vb. door uitvergroten, shockeren, omkeren…) en alternatieven qua vorm, techniek, inhoud verkennen vanuit de verbeelding. Hier speelt een ander aspect van het autonomiebegrip: kunst als institutie die haar eigen regels bepaalt en geen verantwoording hoeft af te leggen.
‘Kunst als onmaat van de cultuur’
(*) Deze bijdrage baseren we op wetenschappelijke bronnen. Lees elders meer over onze burgerbevraging over kunst.
Bronverwijzingen
Referenties
Bekijk een overzicht van relevante literatuur via onze Zotero bibliotheek.
